Szamotuły - Rynek
Po raz pierwszy Szamotuły wspomniane zostały w dokumencie fundacyjnym klasztoru w Obrze, wystawionym 23 IV 1231 roku przez księcia Władysława Laskonogiego. Jako świadek tego aktu wymieniony został komes Wincenty z Szamotuł (Wincencius de Samotul). Wzmianka z tego czasu odnosi się do nieistniejących obecnie Starych Szamotuł (Antiqua Schamotuli), a więc osady położonej na północ od dzisiejszego miasta, między dzisiejszym Mutowem i Szczuczynem. Wedle obecnego stanu wiedzy, w pobliżu niej w 2. połowie XIII wieku komes Tomisław założył pierwsze miasto. Tu też mieścił się kościół parafialny świętego Marcina z Tours oraz siedziba najstarszych dziedziców Szamotuł. Być może na skutek wojny między Grzymalitami i Nałęczami w 1383 i 1384 roku lub innego kataklizmu, Stare Szamotuły uległy zniszczeniu. Do XIX wieku wieś funkcjonowała pod nazwą Stare Miasto, a później, wraz z rozpadem ostatnich zabudowań przestała istnieć. Na przełomie XIII i XIV wieku, a z pewnością w ciągu XIV wieku miasto – „Nowe” Szamotuły – ulokowano nieco na południe, w miejscu, w którym znajduje się do dzisiaj. Centrum stanowił rozległy kwadratowy rynek, z zabudową wewnętrzną, która była typowa dla miast monarszych, a którą w Wielkopolsce miały jedynie Poznań i Kalisz. W oddaleniu od rynku wybudowano kościół farny świętego Stanisława biskupa i męczennika.
Nałęczowie Szamotulscy władali miastem do 2. połowy XIV wieku, kiedy przejęli je Świdwowie. Wówczas rezydencją właścicieli Szamotuł był zamek, położony na południe od miasta, zwany Świdwińskim. W połowie XV wieku nastąpił podział miasta i dóbr między dwóch synów Dobrogosta – Jana (południowa część z Zamkiem Świdwińskim) i Piotra (północna część). Syn Piotra – Andrzej Szamotulski – na północy wzniósł drugi zamek, który w części przetrwał do dzisiaj. Po jego śmierci w 1511 roku zamek i północne dobra odziedziczył Łukasz II Górka, późniejszy biskup włocławski. W 1542 roku kościół parafialny św. Stanisława podniesiony został do godności kolegiaty z kapitułą prałatów i kanoników. W XVI wieku Szamotuły stały się też silnym ośrodkiem braci czeskich i protestantów. XV i XVI-wieczne miasto było ważnym ośrodkiem kulturalnym, który wydał szereg studentów i uczonych Akademii Krakowskiej czy Akademii Lubrańskiego. Tu też działała jedna z pierwszych w Wielkopolsce drukarni. Sławę miastu i Wielkopolsce przyniósł bodaj najwybitniejszy ówczesny polski kompozytor – Wacław z Szamotuł (około 1524-1560). W 1579 roku część miasta i dóbr należących do Górków stała się własnością Rokossowskich. Na skutek późniejszych transakcji majątkowych w 1635 roku całe miasto przeszło na własność Kostków, następnie w 2. połowie XVII wieku Korzbok Łąckich i w 1723 roku Mycielskich. Mimo częstych zmian właścicieli do XVII wieku Szamotuły były prężnym ośrodkiem rzemieślniczym, a z uwagi na przebiegający szlak także handlowym. Od 1666 roku, czyli od czasu uznania za cudowne wydarzenia związane z obrazem Matki Boskiej – „Szamotuł Pani”, Szamotuły stały się znanym w kraju sanktuarium maryjnym, do którego ściągały rzesze pielgrzymów.
Dopiero od połowy XVII wieku kolejne konflikty wojenne, toczące się w Wielkopolsce i całej Rzeczpospolitej oraz niekorzystne procesy gospodarcze doprowadziły do powolnego upadku miasta. Wraz z II rozbiorem Polski w 1793 roku Szamotuły (liczące 1120 mieszkańców) dostały się pod władanie pruskie. Przejściowo, w latach 1807-1815, miasto znalazło się w administracji Księstwa Warszawskiego. W 1818 roku Szamotuły stały się stolicą powiatu i innych urzędów (m.in. sądu i więzienia). Wraz z nadaniem nowego porządku miejskiego w 1835 roku Szamotuły przestały być miastem prywatnym, a ostatni właściciele – Mycielscy – sprzedali zamek i dobra w 1837 roku. Odtąd były w posiadaniu kolejnych niemieckich rodów: von Brandt, od 1842 roku Bethe i od 1862 roku książąt von Sachsen Coburg Gotha. Do początku XX wieku kilkakrotnie zwiększyła się populacja miasta (1910 rok – 6878), w którym obok Polaków i Żydów, osiedliła się znacząca społeczność niemiecka. Wyznawcy religii mojżeszowej i ewangelicy posiadali własne miejsca kultu i szkoły. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił rozwój gospodarczy miasta, powstało szereg dużych zakładów przemysłowych, wśród których największym była cukrownia. Jednak antypolska i antykatolicka polityka zaborcy wyzwoliły w szamotulanach ducha walki, który zawiódł ich na front kolejnych powstań narodowych: listopadowego (1830-1831), wielkopolskiego (1848 rok) i styczniowego (1863-1864). Porażki nie osłabiły ducha niepodległościowego, w oczekiwaniu na odrodzenie ojczyzny społeczeństwo zaangażowało się w pracę organiczną, podejmując inicjatywy kulturalne i gospodarcze służące utrzymaniu polskości. Właśnie w Szamotułach powstało słynne Kasyno Obywatelskie (1835 rok) i pierwsze w Polsce towarzystwo archeologiczne pod nazwą Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych (1840 rok) oraz szereg innych organizacji.
Szamotulanie znacząco zasłużyli się w okresie powstania wielkopolskiego (1918-1919), nie tylko w przejęciu władzy w powiecie, ale również walcząc na frontach i wyzwalając zachodnie i północne obszary Wielkopolski. W latach międzywojennych miasto stało się prężnym ośrodkiem życia kulturalnego, w którym rozwijało się szereg świeckich i katolickich organizacji. Tu też działała jedyna w powiecie szkoła średnia oraz inne placówki oświatowe. Do końca tego okresu w Szamotułach nadal mieszkali, choć w niewielkiej liczbie, przedstawiciele innych grup wyznaniowych, a szczególnie ewangelicy i żydzi. W konsekwencji II wojny światowej struktura narodowościowa i wyznaniowa niemal zupełnie ujednoliciła się, tak że po 1945 roku miasto zamieszkiwali przede wszystkim Polacy – katolicy.
W latach powojennych Szamotuły rozwinęły się pod względem urbanistycznym i zaludnienia (2017 rok – 18 835). Otwarto szereg placówek oświatowych i kulturalnych (m.in. Muzeum Ziemi Szamotulskiej – obecnie Muzeum Zamek Górków). W sferze gospodarczej rozbudowano szczególnie przemysł rolno-spożywczy (cukrownia, olejarnia, paszarnia, rzeźnia), a także zakład produkcji mebli. Po przemianach ustrojowych i gospodarczych w latach 90. XX wieku i na początku XXI wieku większość dużych zakładów została zamknięta, a powstały mniejsze przedsiębiorstwa usługowo-handlowe. Szamotuły nadal są siedzibą powiatu (z przerwą w latach 1975-1999), Sądu i Prokuratury Rejonowej, Aresztu Śledczego oraz szpitala.
