Szamotuły są miastem o bogatej, wielowiekowej kulturze. Wyróżniają Szamotuły ikony muzyki dzisiaj zwaną poważną - Wacław z Szamotuł i bracia Xaver i Philipp Scharwenkowie. Inna gałąź dziedzictwa związana jest z folklorem, z charakterystyczną wielkopolską ludowością, z rozpoznawalnym strojem regionalnym, tańcami, pieśniami, podaniami, wierzeniami, obrzędami i zwyczajami. Ich podtrzymywaniem od wielu lat zajmuje się Zespół Folklorystyczny „Szamotuły”. Dzięki usilnym staraniom wielu osób w 2017 roku wpisano „Tradycje weselne z Szamotuł i okolic” na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.
Współczesne życie kulturalne gminy napędzają między innymi Szamotulski Ośrodek Kultury, Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Szamotuły czy Muzeum – Zamek Górków, organizując rozmaite imprezy kulturalne (np. Dni Szamotuł, UFO, Jarmark Szamotulski) przyciągające szerokie rzesze odbiorców. Organizowane są Spotkania Zespołów Chóralnych „Świat Wacława z Szamotuł” oraz festiwale muzyczne im. Philippa i Xavera Scharwenków, które odbywają się na przełomie czerwca i lipca, w kameralnych wnętrzach szamotulskiego kompleksu Zamku Górków. Miejscem interesujących, profesjonalnych koncertów jest też nowa sala koncertowa im. Stefana Krawczyka, aula Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia im. Wacława z Szamotuł.
W zajęciach Szamotulskiego Ośrodka Kultury chętnie biorą udział dzieci, młodzież i dorośli. Ośrodek organizuje także cotygodniowe koncerty prezentujące różne gatunki muzyczne, a w okresie letnim wiele imprez plenerowych. Z wielkim zainteresowaniem szamotulan spotkała się inicjatywa powrotu do organizacji plenerów rzeźbiarskich. Pierwszy taki plener, zatytułowany „Wielki powrót rzeźb”, odbył się po ponad 30-letniej przerwie w 2011 roku. Efekty pracy artystów rzeźbiarzy – atrakcyjne dzieła rozmieszczane w kolejnych miejscach miasta i wiosek podnoszą ich estetykę, przyciągają wzrok mieszkańców i gości odwiedzających Szamotuły. Zwieńczeniem każdego pleneru jest „Jarmark Szamotulski”.
Nieodłączna częścią i jedną z największych atrakcji Dni Szamotuł jest Uliczny Festiwal Osobliwości (UFO), podczas którego artyści z całego świata tworzą ze swoich ciał żywe rzeźby. Dzięki międzynarodowemu charakterowi festiwalu, Uliczny Festiwal Osobliwości stał się doskonale rozpoznawalnym przedsięwzięciem wysokiej rangi.
W sercu miasta, w historycznej kamienicy przy Rynku 10, mieści się Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Szamotuły im. Edmunda Calliera – polskiego historyka i publicysty, uczestnika powstania styczniowego. W skład placówki wchodzą też dwie filie wiejskie: w Otorowie i Pamiątkowie i jedna filia miejska przy ul. Łąkowej. Poza podstawową działalnością jest miejscem licznych wydarzeń kulturalnych: spotkań autorskich, koncertów, wystaw i warsztatów edukacyjnych gromadzących dzieci, młodzież i dorosłych.
